السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (کتاب)السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی تالیف محمد بن ادریس حلی (م ۵۹۸ ق) از مشهورترین تالیفات ابن ادریس و بهترین کتابهای فقهی نیمه استدلالی است. ۱ - معرفی اجمالیاین كتاب مهم‌ترین كتاب ابن ادریس است كه ارزش واعتبار آن پس از قرن‌ها، هنوز به قوت خود باقی است سرائر افزون بر ارزش فقهی آن، ارزش حدیثی قابل توجهی دارد؛ زیرا آخرین باب آن (باب النوادر) شامل گزیده‌ای از كتاب‌های مَشیخه و رُوات است. ابن ادریس بین سالهای ۵۸۷ ـ ۵۸۸ هـ . ق مشغول تألیف این كتاب بوده است. [۱]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۷۲۰.
۱.۱ - استناد فقها به کتاباگر چه مصنف بر خلاف قول مشهور قائل به عدم حجیت خبر واحد بوده است اما به علت تحقیقات گرانقدر و اجتهاد زنده و سبک نو در استنباط مسائل فقهی از ادله شرعی که در آن نکات و دقتهای لغوی و رجالی در کنار فقه الحدیث و نظریات فقهی مطرح شده است، فقهای بزرگ را به آن متوجه داشته و این کتاب همواره مورد نقد و بررسی و استناد بزرگان بوده است. این کتاب در آثار فقهی بزرگانی همچون محقق حلی (م ۶۷۶ ق)، علامه حلی (م ۷۲۶ ق)، شهید اول (م ۷۸۶ ق) بیش از دیگران تاثیر داشته و مادامی که بر خلاف مطالب آن ثابت نشده است مورد اعتماد آنان بوده است. در این کتاب غالبا نظریات شیخ صدوق (م ۳۲۹ ق)، سید مرتضی (م ۴۳۶ ق)، و شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) مطرح و مورد بررسی و تحلیل واقع شده‌اند البته در مواردی نیز نظریات سلار (م ۴۶۳ ق) در کتاب المراسم بیان شده است. مؤلف در مقدمه کتاب از نبودن اجتهاد زنده در عصرش و کوتاهی بعضی از علماء و در تلاش مورد نیاز در این زمینه انتقاد نموده و آنان را تشویق و ترغیب به تالیف کتابهای محققانه نموده است. ۱.۲ - توجه فقهای عظاماین کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهای عظام واقع شده و تقریبا در تمام موسوعه‌های فقهی همچون آثار محقق حلی (م ۶۷۶ ق)، کتابهای قواعد الاحکام ، مختلف الشیعه ، منتهی المطلب و سایر کتابهای علامه حلی (م ۷۲۶ ق)، آثار شهید اول (م ۷۸۶ ق)، جامع المقاصد محقق کرکی (م ۹۴۰ ق)، حدائق الناظره شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق)، مفتاح الکرامة سید جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)، ریاض المسائل سید علی طباطبائی (م ۱۲۳۱ ق)، مستند الشیعه محقق نراقی (م ۱۲۴۵ ق)، جواهر الکلام شیخ حسن نجفی (م ۱۲۶۶ ق)، کتابهای شیخ انصاری و فقهای متاخر بعد از وی استناد شده است. اگر چه از مقابله و فقه وی از نظریات شیخ طوسی در این کتاب گاهی تعبیر به تجاوز از حد و سنت شکنی شده است و در مواردی نیز این تعبیر صحیح است اما نفس فقه و اعتقاد وی به تفکر آزاد و آسیب پذیر دانستن اجتهاد و اندیشه بزرگان خدمت بزرگی به فقه امامیه به شمار می‌آید. در پایان کتاب بابی تحت عنوان باب الزیادات آمده است که بعدها به مستطرفات السرائر مشهور گشته است که مؤلف درباره آن می‌نویسد: هو آخر ابواب هذا الکتاب مما استنزعته و استطرفته من کتب المشیخة المصنفین و الرواة المحصلین و ستقف علی اسمائهم ان شاء الله این آخرین باب از کتاب السرائر است که در آن آنچه را از کتابهای مشیخه مصنفین و راویان محقق را جدا نموده مورد استفاده قرار داده‌ام و بزودی به نام آنان اطلاع خواهی یافت. سپس در ادامه به نام ۲۰ نفر اشاره می‌کند. در مقدمه ناشر به نقل از الوافی بالوفیات در باره مؤلف اینگونه آمده است: کان عدیم النظیر فی الفقه صنف کتاب الحاوی لتحریر الفتاوی و لقبه بکتاب السرائر و هو کتاب مشهور بین الشیعة بر این کتاب شیخ عبد الحسین بن نعمة طریحی (م ۱۲۹۵ ق) حواشی زده است که در الذریعة به آن اشاره شده است. در ریاض العلماء [۵]
ریاض العلماء، میرزاعبدالله اصفهانی افندی، ج۳، ص۳۱.
آمده است، قرائنی علیه علماؤنا المتاخرون، و اعتمدوا علی کتابه و علی ما رواه فی آخره من کتب المتقدمین و اصولهم.۲ - تاریخ تالیفدر مقدمه ناشر با استناد به ریاض العلماء [۶]
ریاض العلماء، میرزاعبدالله اصفهانی افندی، ج۵، ص۳۳.
تاریخ تالیف آن را ۵۸۷ ق با توجه به پایان کتاب الصلح ذکر نموده است.در الذریعة [۷]
الذریعة، آقا بزرگ تهرانی، ج۱۲، ص۱۵۵.
با استناد به پایان کتاب الصلح و کتاب المیراث تاریخ اتمام آن را ۵۸۸ ذکر نموده است.و در پایان کتاب موجود تاریخ پایان (سنة تسع و ثمانین و خمسمائة) یعنی ۵۸۹ ق به نقل از نسخه خطی ذکر شده است. ۳ - نسخههادر اعیان الشیعه [۹]
اعیان الشیعه، سید‌محسن امین عاملی، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۳.
به نسخه خطی قدیمی در تبریز اشاره شده که برای مؤلف خوانده شده و وی آن را تایید نموده است.در مقدمه‌ای بر فقه شیعه صفحه ۸۶ به نسخه‌های متعدد خطی قدیمی که مربوط به سالهای ۶۰۳، ۶۳۹، ۶۴۸ و غیر آن است اشاره شده است. در چاپ کتاب موجود از ۶ نسخه خطی استفاده کرده‌اند که عبارتند از: - نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی مربوط به سال ۶۰۳ ق به خط علی بن جعفر بن عبدالله بن حبشی که با نسخه مؤلف مقابله شد و با رمز (ق) مشخص شده است. ۲- نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی مربوط به سال ۶۳۹ ق، نسخه اصل در جزء اول از کتاب می‌باشد و با رمز (ج) مشخص شده است. ۳- نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران مربوط به سال ۹۵۸ ق، نسخه اصل از اول کتاب تا باب احکام سهو و شک در نماز که با رمز (ج) مشخص شده است. ۴- نسخه کتابخانه حجة الاسلام سید محمد علی طبسی ، مربوط به ۱۰۱۵ ق به خط ابراهیم بن محمد قطیفی که با رمز (ط) مشخص شده است. ۵- نسخه مربوط به سال ۱۲۴۳ از کتابخانه حجة الاسلام سید مهدی لاجوردی ، به خط سید ابو القاسم بن حسین رضوی که با رمز (ل) مشخص شده است. ۶- نسخه چاپی سال ۱۲۷۰ ق که با کلمه (المطبوع) مشخص شده است. گروه تحقیق در یک سوم اول کتاب نسخه مجلس شورای اسلامی اصل واقع شده و در دو سوم بقیه کتاب نسخه آستان قدس رضوی که با رمز (ق) مشخص شده، اصل واقع شده است. ۴ - عمل نکردن به خبر واحداز مطالبی که ابن ادریس در زمان خود در آن متفرد بوده است عمل نکردن به خبر واحد است. در این بین بعضی مثل ابن داود به وی توجه لازم را نکرده اگر چه در باب ثانی از او تعبیر به شیخ الفقها کرده است. اما در باب اول که فقهای امامیه را و لو اگر آنها را توثیق نکرده است ذکر کرده است و اگر چه ابن ادریس از فقهای امامیه بوده است نام وی دیده نمی‌شود. بعضی از اصحاب تراجم نیز به او توجه داشته او را مدح کرده‌اند. میرزا ابو اعلی طبری حائری (م ۱۲۱۵ ق) در منتهی المقال [۱۰]
منتهی المقال، میرزا ابو اعلی طبری حائری، ج۳، ص۷۷.
وی را با بعضی از بزرگانی که به خبر واحد عمل نکرده‌اند مقایسه نموده می‌نویسد: اما ثانیا فلان عدم العمل باخبار الآحاد لیس من متفرداته، بل ذهب الیه جملة من اجلة الاصحاب کعلم الهدی، و ابن زهرة، و ابن قبة و غیرهم، فلو کان ذلک موجبا للتضعیف لوجب تضعیفهم اجمع، و فیه ما فیه.و در ادامه می‌نویسد: و ما نسبه الیه من ترکه الاخبار اهل البیت علیهم السلام، بالکلیة، بهتان صرف، فانه انما ترک اخبار الآحاد کعلم الهدی، لا مطلق الاخبار حتی المتواتر و المحفوف بالقرائن القطعیة و یومئذ اکثر الاخبار التی هی الیوم من الواحد کان عندهم من المحفوفة بالقرائن آیت‌الله خوئی در معجم رجال الحدیث [۱۲]
معجم رجال الحدیث، سيد ابوالقاسم خوئی، ج۱۵، ص۶۴.
می‌نویسد، فانه اعتمد علی الروایات فی تصانیفه و کتابه مملوء من الاخبار غایة الامر انه لا یعمل بالاخبار الآحاد، فیکون حاله کالسید المرتضی و غیره ممن لا یعملون بالخبر الواحد غیر المحفوف بالقرائن.۵ - ویژگیهااین کتاب از جهات مختلف رجالی، فقهی، اصولی دارای ویژه گیهای خاصی می‌باشد که به بعضی از آنها اشاره خواهد شد: از ویژه گیهای کتاب اینکه غالبا به نظریات ابن بابویه ، سید مرتضی، شیخ مفید و شیخ طوسی عنایت داشته است و از سایر فقهای بزرگ قبل از خود مطلبی را نقل نموده است. به عنوان نمونه از الجواهر الفقه ، و المهذب ابن براج صرفا ده بار نقل نموده است. از قطب الدین راوندی فقط در دو مورد نقل نموده، همینطور از استادش ابن زهره کمتر نقل نموده است. ۶ - امتیازاتامتیازات كتاب سرائر عبارتند از: الف) اشتمال بر ابواب فقه. ب) ابداع و ابتكار در دسته‌بندی مباحث و ترتیب آنها. ج) دور بودن از ایجاز مُخلّ و اطناب مُملّ. د) شیوه نگارش جالب و روان. [۱۴]
ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، محمد ابراهیم جناتی، ص۲۸۴.
یكی از عواملی كه باعث شد ابن ادریس این كتاب را به رشته تحریر درآورد، شكستن جو تقلید ی بود كه از زمان شیخ طوسی به وجود آمده بود. عظمت علمی شیخ طوسی سبب شد حوزه علمیه شیعه یك قرن به تقلید از آرای شیخ طوسی بپردازد. در چنین شرایطی، ابن ادریس به نقد فتوا های شیخ طوسی پرداخت و به نوآوری در فقه همت گماشت. ۶.۱ - انتقادهای مؤلفاز دیگر ویژگی کتاب انتقادهای مؤلف به فقهای قبل از خود است که گاهی لحن اهانت و توهین نیز به خود می‌گیرد که مورد اعتراض فقهای عظیم الشانی همچون صاحب جواهر نیز قرار گرفته است. وی در مبحث وقت نماز می‌نویسد، فتوهم ابن ادریس ان الشیخ قصد بذلک الاختیاری فاخطا فی اعتقاده، و نسب الشیخ الی تقلید بعض المخالفین، مع ان الشیخ من اعظم المجتهدین و کبیرهم و لا ریب فی تحریم التقلید للمحقق من المجتهدین، فکیف بالمخالف الذی یعتقد المقلدانه مخطی و هل هذا الا جهالة منه و اجتراء علی الشیخ ره. البته گاهی نیز احترام خاصی به شیخ گذاشته است مثلا در ص۲۹۶ می‌نویسد، فان الشیخ لا یحکی بحمد الله الا الحق الیقین، فانه اجل قدرا و اکثر دیانه من ان یحکی ما لم یسمعه و تحققه منه وی در بحث زکات از کتاب مزارعة در مورد استادش می‌نویسد: و القائل بهذا هو السید العلوی ابو المکارم بن زهرة الحلبی رحمه الله، شاهدته و رایته و کاتبته و کاتبنی، و عرضه ما ذکره فی تصنیفه من الخطاء فاعتذر رحمه الله باعذار غیر واضحة، و ابان بها ان ثقل علیه الرد، و لعمری ان الحق ثقیل کله وی در ادامه پس از نقل یکی از دلائل ابن زهره در مورد نظریه‌اش اینگونه می‌نویسد: و هذا من اقبح المعارضات، و اعجب تشبیهات، و انما کانت مشورتی علیه، ان یطالع تصنیفه، و ینظر فی المسالة و یغیرها قبل موته، لئلا یستدرک علیه مستدرک بعد موته، فیکون هو المستدرک علی نفسه در مورد ابن براج می‌نویسد: و ما استعمل لهذا الشیخ الفقیه، مع جلالة قدره، مثل هذا الغلط و التقلید لما یجده فی الکتب و یضمنه کتبه، و هذا قلة تحصیل منه، لما یقوله و یودعه تصانیفه ۶.۲ - بیان مباحث رجالیاز دیگر ویژه گیهای کتاب بیان مباحث رجالی ارزشمندی در کتاب است: به عنوان نمونه در فصل میراث مجوس در مورد اسماعیل بن ابی زیاد سکونی می‌نویسد: هو عامی المذهب بغیر خلاف و شیخنا ابو جعفر موافق علی ذلک [۲۰]
اعیان الشیعه، سید‌محسن امین عاملی، ج۳، ص۴۳۳.
[۲۱]
اعیان الشیعه، سید‌محسن امین عاملی، ج۵، ص۲۳۹.
در مورد ابن ابی عقیل می‌نویسد: الحسن بن ابی عقیل العمانی صاحب کتاب المستمسک بحبل آل الرسول وجه من وجوه اصحابنا ثقة فقیه متکلم کثیرا کان یثنی علیه شیخنا المفید وی ابن جنید را گاهی مدح می‌نماید و درباره وی می‌نویسد: من کبار فقهاء اصحابنا یا جلیل القدر، کبیر المنزلة اما گاهی نیز به مخالفت ابن جنید توجهی نکرده و حتی مخالفت وی را در عدم انعقاد اجماع مهم ندانسته است می‌نویسد: و الاجماع منعقد من اصحابنا علی ما قلنا اولا، و لا اعتبار بخلاف ابن الجنید لما قدمناه. وی در مورد کتاب النهایة شیخ طوسی نظر خاصی داشته می‌نویسد، النهایة کتاب خبر لا کتاب بحث و نظر قال هو (الشیخ الطوسی) رحمه الله فی کتابه هذا ما قاله فی خطبة مبسوطه، فکیف یعتمد و یقلد ما یوجد فیه ۷ - نظریات نادر و جدیدفتاوای نادر و اقوال شاذ زیادی به ابن ادریس نسبت داده شده که به بعضی اشاره می‌شود: ۱- نجاست تمام افرادی که شیعه امامی نیستند. ۲- نجاست ولد زنا و اگر چه از شیعه امامی باشد. ۳- میهمان در شب عید فطر هم واجب که زکات خودش و هم صاحبخانه‌اش را بدهد ۴- واجب نبودن قضاء و کفاره بر کسی که در ماه مبارک رمضان عمدا قی کند. ۵- واجب بودن نفقه دادن به زوجه صغیر و اگر چه عمل زناشوئی با وی حرام است ۸ - نقایصاگر چه در این کتاب مباحث رجالی متعددی ذکر شده است اما در مواردی زیادی نیز در مورد سندها و متون روایات اشتباه شده است. به عنوان نمونه در قسمت المستطرفات در پایان کتاب از ابان روایاتی نقل شده که وی از افرادی نقل نموده که از او یک طبقه یا دو طبقه متاخر هستند و یا اینکه از بسیاری از امام موسی کاظم و امام رضا علیهماالسّلام روایاتی را مستقیما نقل کرده، در حالیکه وی از اصحاب امام هادی علیه‌السّلام و امام حسن عسگری علیه‌السّلام می‌باشد. ۹ - وضعیت نشراین كتاب در سه جلد به زبان عربی ، به همت مؤسسه نشر اسلامی، به سال ۱۴۱۱ ق، در قم چاپ و منتشر شده است. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : فقه | کتب فقهی شیعه
|